شناسنامه عملیات

شرح مختصر نبرد

مقدمه

در حالی که اشغال خرمشهر به دست نیروهای دشمن به عنوان آخرین و مهم ترین برگ برنده عراق برای وادار ساختن ایران به شرکت در هرگونه مذاکرات صلح تلقی می شد، آزادسازی این شهر می توانست سمبل تحمیل اراده سیاسی جمهوری اسلامی بر متجاوز و اثبات برتری نظامی اش باشد.

بر همین اساس، با توجه به این که منطقه عمومی غرب کارون آخرین منطقه مهمی بود که همچنان در اشغال عراق قرار داشت، از یک سو فرماندهان نظامی ایران برای انجام عملیات در این منطقه اشتراک نظر داشتند؛ و از سوی دیگر عراق نیز که طراحی عملیات آزادسازی خرمشهر را پس از عملیات فتح المبین قطعی و مسجل می پنداشت، با در نظر گرفتن اهمیت این شهر و جایگاه آن در دفاع از بصره، به ضرورت حفظ این منطقه معتقد بود. از این رو، تنها عاملی که می توانست موفقیت را نصیب یکی از دو طرفین درگیر نماید، سرعت عمل در اقدامات بود. به همین دلیل، بلافاصله پس از اتمام عملیات فتح المبین، در حالی که قوای ارتش عراق در منطقه عمومی خرمشهر تقویت می شدند، به تمامی یگان های تحت امر قرارگاه مرکزی کربلا دستور داده شد تا ضمن بازسازی و تجدید قوا، به شناسایی و طراحی عملیات بپردازند.

اهداف عملیات

- انهدام نیروی دشمن، حداقل بیش از دو لشکر؛

- آزادسازی حدود 5400کیلومتر مربع از خاک ایران؛ از جمله شهرهای خرمشهر، هویزه و پادگان حمید؛

- خارج کردن شهرهای اهواز، حمیدیه و سوسنگرد از برد توپخانه دشمن؛

- تأمین مرز بین المللی (حدفاصل پاسگاه طلائیه تا شلمچه)؛

- آزادسازی جاده اهواز - خرمشهر و خارج شدن جاده اهواز ـ آبادان از برد توپخانه دشمن.(1)

موقعیت منطقه

منطقه عمومی عملیات بیت المقدس در میان چهار مانع طبیعی محصور است، که از شمال به رودخانه کرخه کور، از جنوب به رودخانه اروند، از شرق به رودخانه کارون و از غرب به هور الهویزه منتهی می شود.

منطقه عملیاتی به جز جاده نسبتاً مرتفع اهواز - خرمشهر، فاقد هرگونه عارضه مهم برای پدافند است. لذا، زمین منطقه - به دلیل مسطح بودن - برای مانور زرهی مناسب، و برای حرکت نیروهای پیاده - به دلیل در دید و تیر قرار داشتن - نامناسب بود. نقاط حساس و استراتژیک منطقه شامل بندر و شهر خرمشهر، پادگان حمید، جفیر، جاده آسفالت اهواز - خرمشهر، شهر هویزه و رودخانه های کارون، کرخه نور و اروند می باشد.(2)

استعداد دشمن

تا قبل از آغاز عملیات بیت المقدس، استعداد نیروهای دشمن به ترتیب زیر بود:

- لشکر 6 زرهی؛ از جنوب رودخانه کرخه تا هویزه؛

- لشکر 5 مکانیزه؛ از غرب اهواز تا روستای سید عبود؛

- لشکر 11 پیاده از سیدعبود تا خرمشهر. تیپ های 22، 48 و 44 مامور حفاظت از خرمشهر بودند؛

- لشکر 3 زرهی در شمال خرمشهر.(3)

با شروع عملیات نیز یگان های دیگری از ارتش عراق به منطقه اعزام شدند که در مجموع تمامی یگان هایی که در منطقه درگیری حضور یافتند، عبارت بودند از:

- لشکر 5 مکانیزه، شامل: تیپ های 26 و 55 زرهی و تیپ های 15 و 20 مکانیزه؛

- لشکر 6 زرهی، شامل: تیپ های 16 و 30 زرهی و تیپ 25 مکانیزه؛

- لشکر 3 زرهی، شامل: تیپ های 6، 12 و 53 زرهی و تیپ 8 مکانیزه؛

- لشکر 9 زرهی، شامل: تیپ های 35 و 43 زرهی و تیپ 14 مکانیزه؛

- لشکر 10 زرهی، شامل: تیپ های 17 زرهی و 24 مکانیزه؛

- لشکر11 پیاده، شامل: سه تیپ سازمانی 44، 48 و 49 پیاده و سه تیپ تحت امر 45، 113 و 22 پیاده؛

- لشکر 12 زرهی، شامل: تیپ های 46 مکانیزه و 37 زرهی؛

- لشکر 7 پیاده، شامل: تیپ های 19 و 39 پیاده؛

- تیپ مستقل 10 زرهی؛

- تیپ های مستقل 109، 419، 416، 90، 417، 601، 602، 605، 606، 409، 238 و 501 پیاده؛

- تیپ های 31، 32 و 33 نیروی مخصوص؛

- تیپ های 9، 10 و 20 گارد مرزی؛

- 30 گروهان کماندو؛

- 10 قاطع جیش الشعبی (هر قاطع 450 تن)؛

- گردان تانک مستقل سیف سعد؛

- گردان های شناسایی حطین، صلاح الدین، حنین.(4)

توپخانه دشمن نیز از 530 قبضه توپ در انواع مختلف تشکیل شده بود که به طور تقریبی عبارت بود از 30 گردان.(5)

سازمان رزم خودی

قرارگاه مرکزی کربلا، با فرماندهی مشترک سپاه و ارتش، هدایت عملیات را با سه قرارگاه اصلی (قدس، فتح و نصر) و یک قرارگاه پشتیبان بر عهده داشت. سازمان رزم هر یک از این قرارگاه ها به ترتیب زیر بود:

الف - قرارگاه قدس

قدس 1: نیروهای سپاه: تیپ 31 عاشورا با هفت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 1 لشکر 16 زرهی با دو گردان تانک و دو گردان مکانیزه.

قدس 2: نیروهای سپاه: تیپ 21 امام رضا(ع) با هشت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 2 لشکر 16 زرهی با دو گردان تانک و دو گردان مکانیزه.

قدس 3: نیروهای سپاه: تیپ 37 نور با هشت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 3 لشکر 16 زرهی با دو گردان تانک و یک گردان مکانیزه.

قدس 4: نیروهای سپاه: تیپ 41 ثارالله با هفت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 58 ذوالفقار با چهار گردان پیاده و یک گردان (-) تانک.

قدس 5: نیروهای سپاه: تیپ 43 بیت المقدس با هشت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: گروهان یکم گردان با 254 تانک.

در مجموع شش گردان توپخانه نیز تحت امر قرارگاه قدس بود.(6)

ب - قرارگاه فتح

فتح 1: نیروهای سپاه: تیپ 14 امام حسین(ع) با هفت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 1 لشکر 92 زرهی.

فتح 2:تیپ 2 لشکر 92 زرهی ارتش به عنوان نیروی احتیاط قرارگاه فتح.

فتح 3: نیروهای سپاه: تیپ 8 نجف اشرف با هفت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 3 لشکر 92 زرهی.

فتح 4: نیروهای سپاه: تیپ 25 کربلا با هفت گردان پیاده؛

نیروهای ارتش: تیپ 55 هوابرد، تیپ 37 زرهی و گردان 151 پیاده.

در مجموع هشت گردان توپخانه تحت امر قرارگاه فتح بود.(7)

ج - قرارگاه نصر

نصر 1: نیروهای سپاه: تیپ 7 ولی عصر(عج)؛

نیروهای ارتش: تیپ 1 لشکر 21 حمزه(ع).

نصر 2: نیروهای سپاه: تیپ 27 محمد رسول الله(ص)؛

نیروهای ارتش: تیپ 2 لشکر 21 حمزه(ع).

نصر 3: نیروهای سپاه: تیپ 46 فجر؛

نیروهای ارتش: تیپ 3 لشکر 21 حمزه(ع).

نصر 4: تیپ 4 زرهی لشکر 21 حمزه(ع) ارتش به عنوان نیروی احتیاط قرارگاه نصر.

نصر 5: نیروهای سپاه: تیپ 22 بدر (خرمشهر)؛

نیروهای ارتش: تیپ 23 نوهد.

در مجموع شش گردان توپخانه تحت امر قرارگاه نصر بود.

همچنین، گروه رزمی حرّ، شامل: یک گردان ژاندارمری و گردان 803 پیاده (-) و تعدادی از نیروهای سپاه پاسداران.(8)

د - قرارگاه فجر (به عنوان احتیاط)

نیروهای سپاه: تیپ 33 المهدی (عج)، تیپ 17 علی ابن ابیطالب (ع) و تیپ امام سجاد (ع).

نیروهای ارتش: تیپ 3 لشکر 77.

ضمناً تیپ 30 زرهی سپاه پاسداران به عنوان احتیاط کلی تحت امر قرارگاه مرکزی کربلا قرار داشت.

به طور کلی، آمار نیروهای عمل کننده بر حسب گردان از این قرار بود:

نیروی زمینی ارتش، شامل: 24 گردان زرهی و مکانیزه و 14 تا 15 گردان پیاده.

نیروهای سپاه پاسداران، شامل: 85 تا 95 گردان پیاده.(9)

طرح عملیات

در طراحی عملیات، تهاجم از طریق عبور از رودخانه کارون و پیش روی به سوی مرز بین المللی و سپس آزادسازی شهر خرمشهر مورد نظر بود و چنین استدلال می شد که حمله به جناح دشمن، که عمدتاً به سمت شمال آرایش گرفته بود، عامل موفقیت عملیات است.

همچنین، شکستن خطوط اولیه دشمن و عبور از رودخانه و گرفتن سرپل در غرب کارون تا جادة آسفالت اهواز - خرمشهر به عنوان اهداف مرحله اول و ادامه پیش روی به سمت مرز و تأمین خرمشهر به عنوان اهداف مرحله دوم تعیین شدند.

بر همین اساس، محورهای عملیاتی هر یک از قرارگاه ها به ترتیب زیر انتخاب شد:

1 - محور شمالی؛ قرارگاه قدس (با عبور از رودخانه کرخه).

2- محور میانی؛ قرارگاه فتح (با عبور از رودخانه کارون و پیش روی به سمت جاده اهواز - خرمشهر).

3- محور جنوبی؛ قرارگاه نصر (با عبور از کارون و پیش روی به سمت خرمشهر).(10)

شرح عملیات

مرحله اول عملیات: عملیات در ساعت 00:55 بامداد 1361/2/10 با دریافت خبر درگیر شدن تیپ 25 کربلا در محور قرارگاه فتح، با رمز مبارک یا علی ابن ابیطالب(ع) آغاز شد. در محور قرارگاه قدس (شمال کرخه کور) به دلیل هوشیاری دشمن و وجود استحکامات متعدد، پیش روی نیروها به سختی امکان پذیر بود و در این میان تنها تیپ های 43 بیت المقدس و 41 ثارالله موفق شدند از مواضع دشمن عبور کرده و منطقه ای در جنوب رودخانه کرخه کور را به عنوان سرپل تصرف کنند. عدم پوشش جناحین این یگان ها باعث شده بود که دشمن فشار شدیدی بر آنها وارد کند.

در محور قرارگاه فتح، یگان های خودی ضمن عبور از رودخانه، به سرعت خود را به جاده اهواز خرمشهر رسانده و به ایجاد استحکامات و جلوگیری از نقل و انتقالات و تحرکات دشمن در این جاده پرداختند.

در محور قرارگاه نصر، به دلیل تاخیر در حرکت و وجود باتلاق در کنار جاده اهواز خرمشهر و همچنین تمرکز دشمن در شمال خرمشهر، نیروهای این قرارگاه نتوانستند به اهداف مورد نظر دست یافته و با قرارگاه فتح الحاق کنند.

الحاق کامل قرارگاه نصر با قرارگاه فتح و همچنین تصرف اهداف مرحله اول قرارگاه قدس در دستور کار عملیات شب دوم قرار گرفت که با انجام آن تا حدودی اهداف مورد نظر محقق شد، ولی برخی رخنه ها همچنان باقی بود تا این که سرانجام پس از 5 روز، جاده اهواز خرمشهر از کیلومتر 68 تا کیلومتر 103 تثبیت و کلیه رخنه ها ترمیم شد.

مرحله دوم عملیات: در این مرحله آزادسازی خرمشهر از دستور کار عملیات خارج و تصمیم گرفته شد که قرارگاه های فتح و نصر از جاده اهواز - خرمشهر به سمت مرز پیش روی کنند و قرارگاه قدس نیز ماموریت یافت تا به صورت محدود برای تصرف سرپل در جنوب کرخه کور اقدام کند و سپس آن را گسترش دهد.

عملیات در این مرحله در ساعت 22:30 روز 1361/2/16 آغاز شد. نیروهای قرارگاه فتح در همان ساعات اولیه به جاده مرزی رسیدند. یگان های قرارگاه نصر نیز با اندکی تأخیر و تحمل فشارهای دشمن، به مرز رسیده و با قرارگاه فتح الحاق کردند.

دشمن با مشاهده جهت پیش روی نیروهای ایران به طرف مرز، لشکرهای 5 و 6 خود را به عقب کشاند. به نظر می رسید این عقب نشینی با دو هدف انجام شده باشد: یکی، جلوگیری از محاصره و انهدام این لشکرها؛ و دیگری، تقویت هرچه بیشتر خطوط پدافندی بصره و خرمشهر.

در پی این عقب نشینی که از ساعات اولیه روز 1361/2/18 آغاز شده بود، نیروهای قرارگاه قدس ضمن تعقیب نیروهای دشمن، تعدادی از آنها را که از قافله عقب مانده بودند، به اسارت درآوردند و در نتیجه جاده اهواز - خرمشهر (تا انتهای جنوب منطقه ای که قرارگاه نصر به عنوان سرپل تصرف کرده بود) و نیز مناطقی همچون جفیر، پادگان حمید و هویزه آزاد شدند.

مرحله سوم عملیات: در این مرحله، قرارگاه نصر ماموریت یافت تا حرکت خود را به سمت خرمشهر آغاز کند. نیروهای عمل کننده که متشکل از چهار تیپ مستقل سپاه پاسداران و دو تیپ ارتش بودند، در آخرین ساعات روز 1361/2/19 عملیات خود را آغاز کردند؛ اما به دلیل هوشیاری دشمن و تمرکز نیرو در خطوط پدافندی اش، نیروهای خودی در انجام ماموریت خود توفیق نیافتند. تکرار این عملیات در روز بعد نیز به شکست انجامید. به همین دلیل، تصمیم گرفته شد تا برای انجام عملیات نهایی فرصت بیشتری به یگان ها داده شود. همچنین مقررشد از دو تیپ المهدی(عج) و امام سجاد(ع) از قرارگاه فجر درحرکت بعدی استفاده شود.

مرحله چهارم عملیات: در این مرحله تصمیم گرفته شد تا قرارگاه نصر در امتداد مرز به سمت جنوب حرکت کرده و ضمن انسداد جاده شلمچه، خود را در محور نهر خیّن به رودخانه اروند برساند. قرارگاه فجر در جناح میانی می بایست در امتداد نهر عرایض به سمت رودخانه اروند اجرای تک کند. قرارگاه فتح نیز مسئولیت عملیات در امتداد جاده اهواز - خرمشهر و آزادسازی خرمشهر را بر عهده داشت.

عملیات در این مرحله از ساعت 22:30 روز 1361/3/1 آغاز شد. قرارگاه نصر توانست جاده خرمشهر شلمچه را مسدود کند و قرارگاه فجر نیز موفق شد ضمن تأمین "پل نو" در محور نهر عرایض نیروهایش را به اروند برساند. در این میان، قرارگاه فتح به دلیل حساسیت و هوشیاری فوق العاده دشمن موفق نشد به اهداف مورد نظر دست یابد.

دشمن برای خارج کردن نیروهایش از محاصره، در اطراف "نهر عرایض" و "پل نو" از سمت غرب (شلمچه) و شرق (خرمشهر) پاتک های شدیدی را آغاز کرد؛ ولی با مقاومت رزمندگان مستقر در این منطقه، پاتک ها به شکست انجامید. سپس نیروهای دشمن مستقر در شمال شرقی خرمشهر برای دفاع هرچه بهتر از شهر، به داخل شهر فراخوانده شدند.

پس از این عقب نشینی، سرانجام نیروهای عراقی در حالی که با کمبود آب، غذا و مهمات روبه رو بودند و مقاومت خود را بی نتیجه می دانستند، به درخواست قوای نظامی جمهوری اسلامی پاسخ مثبت داده و خود را تسلیم کردند.

به این ترتیب، خرمشهر در ساعت 11 صبح روز 1361/3/3 آزاد شد و خط پدافندی مناسبی از طلائیه تا کوشک و شلمچه و حاشیه شمال اروند برقرار گردید.(11)

نتایج عملیات

طی عملیات بیت المقدس 5038 کیلومتر مربع از اراضی اشغال شده از جمله شهرهای خرمشهر و هویزه و نیز پادگان حمید و جاده اهواز خرمشهر آز